'A LIVELLA | POZIOMNICA

In occasione del 2 novembre, commemorazione di tutti i defunti, festa religiosa e popolare allo stesso tempo fortemente partecipata in Italia meridionale e soprattutto a Napoli, la Societa Dante Alighieri - Comitato di Varsavia ha il piacere di proporvi la prima traduzione dell'opera poetica del grande Totò la celebre 'A Livella. 

La traduzione in polacco è stata effettuata dal presidente del nostro comitato Carlo Paolicelli, direttamente dalla lingua originale napoletana in cui Toto' l'ha scritta. Non è stata una traduzione facile, poichè come si potrà immagginare la ricchezza espressiva della lingua del Principe de Curtis è incommensurabile con le risorse linguistiche della lingua polacca, rispecchianti la morfosintassi slava. Il risultato di quest'opera di traduzione letteraria e' pero' una rappresentazione fedele all’originale. 

Antonio Griffo Focas Flavio Angelo Ducas Comneno Porfirogenito Gagliardi De Curtis di Bisanzio, noto artisticamente come Totò, è stato un illustre discendente degli Imperatori di Bisanzio, oltre che un poliedrico artista italiano. Nato il 15 febbraio 1898 a Napoli, Totò è stato un attore teatrale e cinematografico, drammaturgo, poeta, paroliere, cantante e filantropo di straordinario talento. Nonostante la sua nobiltà di nascita, Totò è riuscito a mantenere un profondo legame con il popolo grazie alla sua innata umanità e spirito umile. La sua carriera artistica ha attraversato molte forme d'arte, ma è nel mondo del cinema e del teatro che ha lasciato un'impronta indelebile. Celebre per le sue espressioni facciali e il suo talento nel trasformare situazioni comuni in momenti di comicità irresistibile, Totò ha incarnato la fotografia dell’Italia prima e dopo la seconda guerra mondiale, rivelando aspirazioni e problemi sociali ed economici attraverso le sue interpretazioni. Oltre alla sua abilità nel mondo dell'intrattenimento, Totò era anche un musicista e poeta di grande sensibilità. Nel 1964, scrisse "A Livella", una delle sue poesie più celebri. Quest'opera è un capolavoro di satira e profonda riflessione sociale. La poesia è ambientata in un cimitero, dove un malcapitato resta intrappolato dopo aver fatto visita alla tomba della zia defunta. Assistendo incredulo al discorso tra due ombre, un marchese e un netturbino sepolti casualmente uno accanto all'altro, Totò sfrutta l'occasione per affrontare ironicamente il tema della morte e delle disuguaglianze sociali. In questa surreale conversazione, il marchese si lamenta del fatto che la sua tomba fastosa sia vicina a quella del netturbino, sottolineando la sua arroganza e superiorità sociale. Tuttavia, è il netturbino, Gennaro Esposito, a ribaltare la prospettiva con saggezza ancestrale. Egli ammonisce il nobile del fatto che, con la morte, tutti diventano uguali, grazie all'azione della "morte-livella". La poesia mette in luce la natura effimera dei beni mondani e la vanità delle distinzioni sociali, concludendo che solo i vivi mantengono le barriere tra le classi sociali, pur essendo essa una pura finzione. 

'A Livella, composta da 104 versi in rime alternate, è un capolavoro di critica sociale. Totò utilizza il linguaggio napoletano in modo magistrale, combinando umorismo e amarezza per denunciare le disparità nella società. Questa poesia rappresenta un grido di indignazione e una profonda riflessione sulla natura umana e sulla società, dimostrando l'abilità di Totò nel cogliere l'essenza della vita attraverso la sua arte straordinaria. 

" 'A Livella" di Totò prende ispirazione da diverse fonti letterarie e esperienze personali del principe De Curtis. Uno dei modelli letterari che hanno influenzato la composizione è il "Dialogo sopra la nobiltà" di Giuseppe Parini, scritto nel 1757, in cui si manifesta una forte polemica antinobiliare e una vivace satira. L'opera di Parini presenta un dialogo tra due cadaveri, un nobile e un poeta, sepolti casualmente in una fossa comune, evidenziando la caducità della nobiltà di fronte alla morte. Anche l'infanzia di Totò ha contribuito alla creazione di questa poesia. Egli giocava spesso a nascondino con i suoi coetanei nelle catacombe di San Gaudioso, situato vicino alla chiesa dove lui prestava servizio come chierichetto. All'interno delle catacombe, esiste un affresco di Giovanni Balducci raffigurante uno scheletro, simbolo dell'effimera natura dei beni mondani che perdono significato di fronte alla potenza della morte, la quale livella ogni cosa. Questa rappresentazione ha ispirato Totò nel suo lavoro. Inoltre, nella poesia "A Livella" possiamo ritrovare anche un significato "massonico". La livella, simbolo di uguaglianza, rappresenta uno degli strumenti fondamentali dell'arte muratoria. Nella tradizione massonica, quando un Apprendista viene elevato a Compagno d’Arte, si dice che passa dalla Perpendicolare alla Livella, indicando la maturità per applicare gli insegnamenti ricevuti al contesto sociale. Questa "uguaglianza" può essere interpretata come la "morte iniziatica", simboleggiando la caducità e la precarietà delle cose del mondo profano, esterne al mondo iniziatico. Nella sua poesia, Totò utilizza il dialetto napoletano con grande maestria, mescolando umorismo e amarezza per denunciare le disparità sociali. Attraverso versi toccanti e acuti, evidenzia le contraddizioni e le ingiustizie di una società divisa tra ricchi e poveri, potenti e oppressi. "A Livella" è un grido di indignazione e una profonda riflessione sulla natura umana e sulla società, che continua a colpire il pubblico anche dopo molti decenni dalla sua creazione. 

'A LIVELLA

Ogn'anno, il due novembre, c'é l'usanza
per i defunti andare al Cimitero.
Ognuno ll'adda fà chesta crianza;
ognuno adda tené chistu penziero.

Ogn'anno,puntualmente, in questo giorno,
di questa triste e mesta ricorrenza,
anch'io ci vado,e con dei fiori adorno
il loculo marmoreo 'e zi' Vicenza.

St'anno m'é capitato 'navventura...
dopo di aver compiuto il triste omaggio.
Madonna! si ce penzo,e che paura!,
ma po' facette un'anema e curaggio.

'O fatto è chisto, statemi a sentire:
s'avvicinava ll'ora d'à chiusura:
io,tomo tomo,stavo per uscire
buttando un occhio a qualche sepoltura.

"Qui dorme in pace il nobile marchese
signore di Rovigo e di Belluno
ardimentoso eroe di mille imprese
morto l'11 maggio del'31"

'O stemma cu 'a curona 'ncoppa a tutto...
...sotto 'na croce fatta 'e lampadine;
tre mazze 'e rose cu 'na lista 'e lutto:
cannele,cannelotte e sei lumine.

Proprio azzeccata 'a tomba 'e stu signore
nce stava 'n 'ata tomba piccerella,
abbandunata,senza manco un fiore;
pe' segno,sulamente 'na crucella.

E ncoppa 'a croce appena se liggeva:
"Esposito Gennaro - netturbino":
guardannola,che ppena me faceva
stu muorto senza manco nu lumino!

Questa è la vita! 'ncapo a me penzavo...
chi ha avuto tanto e chi nun ave niente!
Stu povero maronna s'aspettava
ca pur all'atu munno era pezzente?

Mentre fantasticavo stu penziero,
s'era ggià fatta quase mezanotte,
e i'rimanette 'nchiuso priggiuniero,
muorto 'e paura...nnanze 'e cannelotte.

Tutto a 'nu tratto,che veco 'a luntano?
Ddoje ombre avvicenarse 'a parte mia...
Penzaje:stu fatto a me mme pare strano...
Stongo scetato...dormo,o è fantasia?

Ate che fantasia;era 'o Marchese:
c'o' tubbo,'a caramella e c'o' pastrano;
chill'ato apriesso a isso un brutto arnese;
tutto fetente e cu 'nascopa mmano.

E chillo certamente è don Gennaro...
'omuorto puveriello...'o scupatore.
'Int 'a stu fatto i' nun ce veco chiaro:
so' muorte e se ritirano a chest'ora?

Putevano sta' 'a me quase 'nu palmo,
quanno 'o Marchese se fermaje 'e botto,
s'avota e tomo tomo... calmo calmo,
dicette a don Gennaro:"Giovanotto!

Da Voi vorrei saper,vile carogna,
con quale ardire e come avete osato
di farvi seppellir, per mia vergogna,
accanto a me che sono blasonato!

La casta è casta e va,si,rispettata,
ma Voi perdeste il senso e la misura;
la Vostra salma andava, si, inumata;
ma seppellita nella spazzatura!

Ancora oltre sopportar non posso
la Vostra vicinanza puzzolente,
fa d'uopo, quindi, che cerchiate un fosso
tra i vostri pari, tra la vostra gente"

"Signor Marchese,nun è colpa mia,
i'nun v'avesse fatto chistu tuorto;
mia moglie è stata a ffa' sta fesseria,
i' che putevo fa' si ero muorto?

Si fosse vivo ve farrei cuntento,
pigliasse 'a casciulella cu 'e qquatt'osse
e proprio mo,obbj'...'nd'a stu mumento
mme ne trasesse dinto a n'ata fossa".

"E cosa aspetti,oh turpe malcreato,
che l'ira mia raggiunga l'eccedenza?
Se io non fossi stato un titolato
avrei già dato piglio alla violenza!"

"Famme vedé..-piglia sta violenza...
'A verità, Marché, mme so' scucciato
'e te senti; e si perdo 'a pacienza,
mme scordo ca so' muorto e so mazzate!...

Ma chi te cride d'essere...nu ddio?
Ccà dinto,'o vvuo capi,ca simmo eguale?...
...Muorto si'tu e muorto so' pur'io;
ognuno comme a 'na'ato é tale e quale".

"Lurido porco!...Come ti permetti
paragonarti a me ch'ebbi natali
illustri,nobilissimi e perfetti,
da fare invidia a Principi Reali?".

"Tu qua' Natale...Pasca e Ppifania!!!
T''o vvuo' mettere 'ncapo...'int'a cervella
che staje malato ancora e' fantasia?...
'A morte 'o ssaje ched''e?...è una livella.

'Nu rre,'nu maggistrato,'nu grand'ommo,
trasenno stu canciello ha fatt'o punto
c'ha perzo tutto,'a vita e pure 'o nomme:
tu nu t'hè fatto ancora chistu cunto?

Perciò,stamme a ssenti...nun fa''o restivo,
suppuorteme vicino-che te 'mporta?
Sti ppagliacciate 'e ffanno sulo 'e vive:
nuje simmo serie...appartenimmo à morte!"

PL - Z okazji dnia 2 listopada, upamiętnienia wszystkich zmarłych, święta religijnego
i ludowego jednocześnie mocno wpisanego w tradycję południowych Włoch, a zwłaszcza Neapolu, Towarzystwo Dante Alighieri ma przyjemność przekazać Państwu pierwsze tłumaczenie poetyckie dzieła wielkiego Totò słynnej „A Livella”. 

Tłumaczenie na język polski wykonał prezes naszego komitetu Carlo Paolicelli, bezpośrednio z oryginalnego języka neapolitańskiego, w którym napisał to Autor. Nie było to tłumaczenie łatwe, gdyż jak można sobie wyobrazić, bogactwo wyrazowe języka uywanego przez księcia de Curtisa jest nieproporcjonalne do zasobów językowych języka polskiego, odzwierciedlających morfosyntaksę słowiańską. Rezultatem tego przekładu literackiego jest jednak wierne odzwierciedlenie oryginału. 

Antonio Griffo Focas Flavio Angelo Ducas Comneno Porfirogenito Gagliardi De Curtis di Bisanzio, znany artystycznie jako Totò, był znakomitym potomkiem cesarzy Bizancjum, a także wszechstronnym włoskim artystą. Urodzony 15 lutego 1898 roku w Neapolu, Totò był aktorem teatralnym i filmowym, dramaturgiem, poetą, autorem tekstów piosenek, piosenkarzem i filantropem o niezwykłym talencie. Mimo swojego szlacheckiego pochodzenia, Totò potrafił utrzymać głębokie więzi z ludźmi dzięki swojej wrodzonej ludzkości i pokornej duszy. Jego kariera artystyczna obejmowała wiele form sztuki, ale to w świecie kina i teatru pozostawił niezatarte piętno. Sławny ze swoich mimicznych umiejętności i zdolności do przemieniania codziennych sytuacji w nieodparte momenty komizmu, Totò stał się obrazem Włoch zarówno przed, jak i po drugiej wojnie światowej, ukazując swoją twórczością aspiracje i problemy społeczne i ekonomiczne. 

Oprócz swojego talentu w świecie rozrywki, Totò był również utalentowanym muzykiem i poetą o głębokim uczuciu. W 1964 roku napisał "A Livella", jedno z jego najbardziej znanych dzieł poetyckich. Ta praca jest arcydziełem satyry i głębokiej refleksji społecznej. Wiersz ten rozgrywa się na cmentarzu, gdzie pewien nieszczęśnik zostaje uwięziony po odwiedzeniu grobu swojej zmarłej ciotki. Obserwując z niedowierzaniem rozmowę między dwiema cieniami, markizem a śmieciarzem, pochowanymi przypadkowo obok siebie, Totò wykorzystuje okazję, aby z ironicznym humorem poruszyć temat śmierci i społecznych nierówności. W tej surrealistycznej rozmowie markiz narzeka, że jego okazały grób sąsiaduje z grobem śmieciarza, podkreślając swoją arogancję i społeczną wyższość. Jednak to właśnie śmieciarz, Gennaro Esposito, odwraca perspektywę mądrością rodową. Ostrzega on szlachcica, że wraz ze śmiercią wszyscy stają się równi, dzięki działaniu "śmierci-poziomki". Wiersz uwydatnia przemijalność doczesnych dóbr i próżność społecznych różnic, podkreślając, że tylko żywi utrzymują bariery między klasami społecznymi, które są w rzeczywistości czystą fikcją. 'A Livella, składająca się z 104 wersów w rymach przemiennych, to arcydzieło krytyki społecznej. Totò czerpie inspirację z różnych źródeł literackich oraz z osobistych doświadczeń księcia De Curtis. Jednym z literackich wzorców, które wpłynęły na kompozycję, jest "Dialog sopra la nobiltà" Giuseppe Pariniego, napisany w 1757 roku, gdzie wyraźnie wybrzmiewa polemika antynobiliarna i żywa satyra. Dzieło Pariniego przedstawia dialog między dwoma trupami, arystokratą i poetą, przypadkowo pochowanymi w masowym grobie, podkreślając przemijalność szlachectwa w obliczu śmierci. Równiez jego dzieciństwo przyczyniło się do powstania tej poezji. Często bawił

się w chowanego ze swoimi rówieśnikami w katakumbach San Gaudioso, które znajdowały się w pobliżu kościoła, gdzie służył jako ministrant. Wewnątrz katakumb znajduje się fresk autorstwa Giovanniego Balducciego przedstawiający szkielet, symbolizujący przemijalność doczesnych dóbr, które tracą sens w obliczu potęgi śmierci, która wyrównuje wszelkie wartości. To przedstawienie zainspirowało Totò w tworzeniu swojego dzieła. Poezja 'A Livella ma także "masońskie" znaczenie. Livella, symbol równości, jest jednym z fundamentalnych narzędzi sztuki murarskiej. W tradycji masońskiej, gdy Uczeń zostaje podniesiony do Stopnia Towarzysza, mówi się, że przechodzi od Pionu do Livelli, co oznacza gotowość do zastosowania otrzymanych nauk w kontekście społecznym. Ta "równość" może być interpretowana jako "śmierć inicjacyjna", symbolizująca przemijalność i nietrwałość doczesnych dóbr, które są "zewnętrzne" wobec świata inicjacji. W swojej poezji Totò mistrzowsko posługuje się neapolitańskim dialektem, mieszając humor z gorzkością, aby potępić nierówności społeczne. Przez poruszające i trafne wersy, uwydatnia sprzeczności i niesprawiedliwości społeczeństwa podzielonego między bogatych a biednych, potężnych a uciskanych. 

'A Livella jest krzykiem oburzenia i głęboką refleksją na temat natury ludzkiej i społeczeństwa, która nadal porusza publiczność nawet po wielu dziesięcioleciach od jej powstania.

POZIOMNICA

Co roku, drugiego listopada, jest zwyczaj
Iść na cmentarz dla zmarłych.
Każdy musi tak się zachować;
Każdy musi zachować tę pamięć.

Co roku, punktualnie, w tym dniu,
Z tej smutnej i żałobnej uroczystości,
Ja także tam idę, i ozdabiam kwiatami
Marmurową mogiłę cioci Vicenzy.

W tym roku przytrafiła mi się przygoda...
Po złożeniu tego smutnego hołdu.
Madonno! Jak o tym myślę, co za strach!,
Ale potem znalazłem duszę i odwagę.


To mi się przydarzyło, posłuchajcie:
Zbliżała się godzina zamknięcia:
Ja, powolutku, miałem już wychodzić
Rzucając okiem na jakieś groby.


"Tu spoczywa w pokoju szlachetny markiz
Pan z Rovigo i Belluno
Śmiały bohater tysiąca przedsięwzięć
Zmarły 11 maja '31"
Herb z koroną jako zwieńczenie...
...a pod nim, krzyżem zrobionym z żarówek;
Trzy bukiety róż z żałobną wstążką,
Świece, świeczki i sześć zniczy.

Niemal na styku mogiły tego pana
Była jeszcze jedna mała mogiła,
Porzucona, nawet bez jednego kwiatka;
Jako znak, tylko mały krzyż.


A na krzyżu ledwo czytało się:
"Esposito Gennaro - śmieciarz".
Patrząc na nią, jak smutno mi się zrobiło
Tego zmarłego nawet bez jednego znicza!
Tak jest życie! W sobie myślałem...
Ktoś miał wiele, a ktoś nie miał nic!
Ten biedak, o matko, czy się spodziewał
Że nawet na tamtym świecie będzie żebrakiem?

Podczas gdy fantazjowałem o tym,
Była już prawie północ,
A ja pozostałem zamknięty jak w więzieniu,
Umarły ze strachu... przed świecami.

Nagle, co widzę z daleka?
Dwa cienie zbliżają się w moją stronę ...
Pomyślałem: ta rzecz wydaje mi się dziwna...
Jestem obudzony... śnię, czy to fantazja?

Jaka fantazja; to był ten Markiz:
Z rurką, cukierkiem i płaszczem;
Ten drugi za nim, paskudny;
Cały cuchnący i z miotłą w ręku.
A ten z pewnością to Don Gennaro...
Ten zmarły biedaczek... zamiatacz.
W tej rzeczy nie widzę jasno:
Oni są umarli i wracają o tej porze?

Mogli być prawie dłonią ode mnie,
Kiedy Markiz nagle się zatrzymał,
Odwrócił się i powolutku... spokojnie,
Zwrócił się do Don Gennaro: "Młodzieńcu!
Chciałbym się dowiedzieć od Ciebie, nikczemniku,
Z jaką odwagą i jak śmiałeś
Pozwolić sobie być pochowanym, dla mojego wstydu,
Obok mnie, który jestem szlachcicem!
Szlachta jest szlachtą i musi być, tak, szanowana,

Ale Ty straciłeś poczucie i umiar;
Twoje ciało musiało, tak, być pogrzebane;
Ale pochowane w śmieciach!
Dalej nie mogę więcej znosić
Twojej cuchnącej bliskości,
Więc ostatecznie, szukaj sobie dołu
Między równymi sobie, między swoimi ludźmi".

"Panie Markizie, nie jest to moja wina,
Ja bym nie wyrządził takiej krzywdy;
Moja żona zrobiła tę głupotę,
Ja co miałem zrobić, skoro byłem martwy?
Gdybym był żywy, zadowoliłbym Pana,
Wziąłbym tę skrzyneczkę z czterema kościami
I właśnie teraz, już... w tym momencie
Wrzuciłbym się do innego dołu".

"I na co jeszcze czekasz, och, obrzydliwy, źle stworzony,
Aż moje oburzenie osiągnie nadmiar?
Gdybym nie był szlachcicem,
Już dałbym upust przemocy!"

"Pokaż mi... weź tę przemoc...
Prawdę mówiąc, Markizie, już się znudziłem
Słuchaniem Ciebie; i jeśli stracę cierpliwość,
Zapomnę, że jestem martwy i pobiję Cię!...
Ale kim myślisz, że jesteś... jakimś bogiem?
Tutaj, chcesz to zrozumieć, że jesteśmy równi?...
...Martwy jesteś Ty i martwy jestem także ja;
Każdy jak każdy inny jest taki sam".

"Brudna świnio!... Jak śmiesz
Porównywać się ze mną, który miałem znamienite
Najbardziej szlachetne i doskonałe narodziny,
które wzbudzały zazdrość u Książąt Królewskich?".

"Ty jakie Narodzenie... Wielkanoc i Trzech Króli!!!
chcesz umieścić to w swojej głowie…, w swoim mózgu
Że nadal jesteś chory na fantazję?...
Śmierć wiesz, co to jest?... to poziomnica.

Król, sędzia, wielki człowiek,
wchodząc przez tę bramę oznajmił,
że stracił wszystko, życie i nawet imię:
Czy Ty jeszcze tego nie zrozumiałeś?

Więc, posłuchaj... nie bądź nieugięty,
Znoś mnie obok siebie - co Ci zależy?
Te wygłupy robią tylko żywi:
My jesteśmy poważni... należymy do śmierci!"